De geschiedenis van de wetenschap is verbonden met oude wetenschappelijke instrumenten, waarmee vaak belangrijke ontdekkingen zijn gedaan. De vervaardiging van deze historische instrumenten was handwerk en de gebruikte materialen, messing, hout en glas, maakt dat ze appelleren aan een gevoel van nostalgie en romantiek.

14 juni 2010

Op bovenstaande foto is een replica te zien van de telescoop waarmee musicus en wetenschapper William Herschel in 1781 de planeet Uranus ontdekte. In die tijd werd op veel tereinen van de wetenschap vooruitgang geboekt. Zo stelde Benjamin Franklin vast dat bliksem een electrisch verschijnsel is en ontdekte Antoine Lavoisier de wet van behoud van massa, die het uitgangspunt is van de moderne scheikunde. Ongefundeerde aannamen zoals de veronderstelling dat hitte vertegenwoordigd wordt door een onzichtbare stof, Phlogiston genaamd, werden vervangen door feiten resulterend uit onderzoek, zoals het feit dat verbranding van een materiaal binding met zuurstof inhoudt.

De werking van de in die tijd gebruikte wetenschappelijke instrumenten is helder voor iedere middelbare scholier met natuurkunde in z'n pakket en de essentie van de ontdekkingen die ermee werden gedaan is in principe ook voor leken te begrijpen. Dat geldt niet voor bijvoorbeeld de huidige deeltjesfysica, die alleen voor een kleine groep specialisten nog enigzins te volgen is. Ik vraag mij af of je nog van wetenschap kunt spreken, als er bijvoorbeeld maar drie mensen op de wereld zijn die een bepaalde theorie echt begrijpen. Iedereen ziet dan maar een klein stukje van de natuurkundige realiteit en die kleine stukjes komen in niemands hoofd meer allemaal samen, waardoor het moeilijk wordt, theorieen uit diverse deelgebieden op elkaar af te stemmen. En als maar één persoon iets snapt, kun je dan nog zeggen dat de mensheid kennis verwerft? Het vermogen iets werkelijk uit te leggen wordt steeds belangrijker.

Wie het heelal in staart, bekijkt in zekere zin een reusachtig wetenschappelijk experiment, waarbij extremen voorkomen die in laboratoria niet kunnen worden nagebootst. Zo leidt het onderzoeken van het heelal tot natuurkundige resultaten waarvan we hier op aarde gebruik kunnen maken. De banen van de planeten vormden voor Isaac Newton een belangrijke aanwijzing over de samenhang tussen kracht, massa en beweging, en het kunstje van de niet-explosieve kernfusie, dat we hier op aarde maar niet machtig kunnen worden, wordt door de zon al bijna vijf miljard jaar vertoond.

Maar niet alleen wetenschappers staren in het heelal, ook romantici doen dat. Iemand die zichzelf zowel tot de romantici als tot de wetenschappelijk geinteresseerden rekent, zou eens een bezoekje moeten brengen aan het Teylers museum in Haarlem. Naast zalen met fosielen van tientallen miljoenen jaren oud, zijn er ook twee zalen met antieke wetenschappelijke instrumenten, waaronder de boven afgebeelde telescoop, die door Herschel zelf werd gemaakt. Hoofd, handen en hart werkten samen in die tijd, dat is aan dit prachtig afgewerkte instrument te zien!

JdeH