Even de natuur in? Kijk vanavond als het helder is, eens naar boven. Astro-blog houdt u op de hoogte van wat er zoal te zien is.
4 december 2008
Al veertig jaar woon ik in dezelfde stad. Verdwalen lukt niet meer. Elk uitzicht komt me op de een of andere manier bekend voor en brengt me dichter bij mijn doel. Elke straat wijst als vanzelf de weg naar de volgende, naambordjes en plattegrond zijn overbodig. Veel is vertrouwd in deze stad. Bij sommige plekken horen persoonlijke herinneringen. Hier woonde ik als kind. Daar woonden mijn grootouders, mijn vrienden. Daar was de lagere school, de middelbare school. Dat oude huis was mijn eerste eigen woonstek.
Diezelfde vertrouwdheid heeft de sterrenhemel, ook als ik ver van huis ben. Het sterrenbeeld dat mij gedag zegt als ik in de auto stap om op vakantie te gaan, begroet me duizend kilometer verderop boven de bergtoppen. Mijn kinderen hebben het begrip "reistoren" uitgevonden. Een reistoren is een uit de kluiten gewassen toren in de verte, die met je mee lijkt te reizen als je over de snelweg rijdt. Sterren zijn de ultieme reistorens.
Een stad leren kennen is gewoon een kwestie van er vaak genoeg ronddwalen. Zo ook de sterrenhemel. Probeer Cassiopeia uit astro-blog 4 nog eens te vinden, en Andromeda uit astro-blog 5. Ziet u wel, ze zijn er nog. Sterrenbeelden worden niet plotseling gesloopt, zoals sommige stadswijken. Elk nieuw geleerd sterrenbeeld is een blijvend anker voor verdere omzwervingen. Astro-blog 2 ging over de Zomerdriehoek, orientatiepunt voor zomerse speurtochten. Maar het is al lang geen zomer meer. De winter heeft zijn eigen juwelen. De witte diamanten gordel van Orion, de oude reuzenster Aldebaran met zijn oranjerode gloed, het jonge Zevengesternte blauw fonkelend op zwart fluweel. Allen wachten ze op u, om bekeken te worden op een heldere vriesnacht. Maar eerst hebben we een brug nodig. Een brug van de zomersterrenhemel naar de wintersterrenhemel. Die brug is het sterrenbeeld Perseus.
De mythische held Perseus doodde het zeemonster Cetus dat de geketende prinses Andromeda het leven zuur maakte. Nadat Perseus Andromeda had bevrijd "nam hij haar tot vrouw", haar mening stond achter de deur. Ook verder had Perseus een oplossingsgerichte denkstijl. Zo ruilde hij eens simpelweg van koninkrijk, nadat hij zich in z'n oorspronkelijke erfgoed onmogelijk had gemaakt door z'n voorganger per fataal ongeluk een discus tegen het hoofd te gooien. Tot z'n verdediging valt aan te voeren dat het orakel van Delphi dit lang tevoren had aangekondigd, een lotsbestemming waartegen in het oude Griekenland geen beroep mogelijk was.
Het achterliggende verhaal mag dan onverkwikkelijk zijn, we hebben er een sterrenbeeld aan overgehouden dat een intrigerend geheim herbergt:
Algol was in de oudheid een gevreesde ster. De naam is afgeleid van het Arabische "ra's al ghul", kop van de demon. Hiermee wordt het met slangen begroeide hoofd van de onaangename mythische dame Medusa bedoeld. Dat hier alleen sprake is van een hoofd, is opnieuw aan Perseus' oplossingsgerichtheid te danken. De slechte naam van Algol houdt verband met het ongebruikelijke gedrag van deze ster. U heeft de komende week twee kansen om daar getuige van te zijn, als het weer meewerkt.
Kijk op 7 december om ongeveer 21:15 of op 10 december om ongeveer 18:00 eens naar Algol. Vergelijk de helderheid bijvoorbeeld met die van Mirfak (zie foto). Kijk ook op één of meer willekeurige andere avonden. U zult zien dat Algol meestal een stuk helderder is dan op de eerder genoemde twee momenten. Eéns in de 2 dagen, 20 uur en 49 minuten bereikt de helderheid van Algol een minimum. Na een uur of tien is hij weer terug op z'n oude sterkte. Zoals voor alle onbegrepen natuurverschijnselen werd hiervoor in de oudheid een bovenaardse verklaring gezocht. Licht dat verduisterd wordt... In uiteenlopende culturen bestaan verschillende namen voor Algol, maar allemaal hebben ze de associatie met onheil.
De komst van de Verlichting reduceerde de onheilspellende duivelsster tot een interessant raadsel aan de nachthemel. Lang werd naar een verklaring gezocht. De Britse amateurastronoom John Goodricke raadde in de achtiende eeuw de oplossing maar beschikte niet over de middelen om die te verifieren. Hij ging er vanuit dat een donkerder hemellichaam periodiek voor de ster langs ging. Latere spectroscopische waarnemingen bevestigden dat. Hierbij bleken de precies vastliggende kleuren, die door bepaalde chemische elementen bij verhitting worden uitgezonden, periodiek te verschuiven. Dat duidt op beweging van de ster. Als de kleuren roder worden, beweegt hij van ons af. Worden ze blauwer dan beweegt hij naar ons toe. Denk eens aan het karakteristieke geluid van een racewagen die langs scheurt. Als hij op u af komt lijkt het geluid hoger dan normaal. Als hij van u af gaat juist lager. Dat komt omdat de geluidsgolven door de beweging worden samengedrukt of uitgerekt. Bij lichtgolven werkt het net zo. En een bepaalde golflengte komt bij licht overeen met een bepaalde kleur. Nauwkeurige bestudering van het spectrum maakte duidelijk dat er twee lichtbronnen zijn, een sterke en een zwakke. Als de ene naar ons toe beweegt, beweegt de andere van ons af en omgekeerd: Twee sterren die om elkaar heen draaien, een sterke en een zwakke.
Toch is daarmee niet het hele raadsel opgelost. Om tot een stabiele eindsituatie te komen, moeten de twee sterren van een dubbelster zoals Algol gelijktijdig gevormd zijn. De waargenomen eigenschappen van de sterren wijzen echter op een aanzienlijk leeftijdsverschil. De verklaring voor die afwijkende waarnemingen ligt vermoedelijk in het bestaan van een constante stroom van brandend gas van de ene ster naar de andere. Ook bij andere dubbelsterren is zo'n gasbrug waargenomen.
Ik probeer me dat voor te stellen: Twee zonnen aan de hemel en een felle sliert brandend gas ertussen. Het heelal is een vreemde plek.
JdeH
1. Mocht het op beide genoemde data bewolkt zijn, op deze site kunt u een willekeurig tijdstip invullen, waarna u een lijstje gepresenteerd krijgt met aanstaande Algol-minima.
2. Dat Cassiopeia nu niet om 23:00 maar om 20:30 recht boven uw hoofd staat, komt doordat we inmiddels ruim een maand verder zijn. De aarde neemt deel aan twee bewegingen:
Dat sommige sterrenbeelden alleen 's winters en andere alleen 's zomers te zien zijn, komt door dit verschuiven. Immers, als het tijdstip van zichtbaarheid van een sterrenbeeld steeds maar vervroegd wordt, valt het op een gegeven moment overdag in plaats van 's nachts. En overdag zijn de sterren niet te zien omdat de zon de hele atmosfeer in een verblindend fel licht zet.
De (denkbeeldige) as van draaiing van de aarde loopt door de poolster. Daardoor lijkt de sterrenhemel om de poolster te draaien. De poolster zelf blijft op z'n plaats en sterrenbeelden die er in de buurt staan, zoals Cassiopeia en de Grote Beer gaan nooit onder. Ze komen ondanks hun draaiing nooit dicht genoeg bij de horizon.
Wordt u draaierig van deze uitleg? Laat u er dan vooral niet door weerhouden, toch gewoon van de sterrenhemel te genieten!