Even de natuur in? Kijk vanavond als het helder is, eens naar boven. Astro-blog houdt u op de hoogte van wat er zoal te zien is.

30 oktober 2008

De laatste jaren geef ik af en toe lessen en presentaties over astronomie, op scholen maar ook voor volwassenen. Iedere keer weer valt het me op hoeveel mensen geinteresseerd zijn in het heelal. Onveranderlijk komen dan ook de enthousiaste verhalen los over die prachtige sterrenhemel boven Zuid-Frankrijk of een andere vakantiebestemming.

In veel landen maken kinderen al op de basisschool kennis met sterrenkunde. Ik zou willen dat dat in Nederland ook zo was. Mijn ervaring is, dat jongens èn meisjes zeer nieuwsgierig zijn naar het reilen en zeilen van de kosmos, en dat bovendien langs die weg hun interesse voor de exacte vakken gewekt wordt. Dit blijkt verrassend genoeg niet voorbehouden aan een aantal 'nerds': iedereen doet mee. De langdurige concentratie die zo'n diverse groep kinderen voor deze onderwerpen opbrengt en de kwaliteit van de vragen waar ze mee komen maakt duidelijk dat hier een kans ligt voor het onderwijs.

Het is niet zo moeilijk vast te stellen waarom het onderwerp astronomie in het onderwijs in de meeste buitenlanden meer leeft dan in Nederland. Klimaat, bevolkingsdichtheid, verlicht asfalt en verlichte tomaten spannen samen om de schatten van het heelal aan het oog te onttrekken en onbekend maakt nu eenmaal onbemind.

Toch: Wie, wonend in Nederland, geinteresseerd is in het met eigen ogen waarnemen van het heelal kan aan z'n trekken komen. Alles wat nodig is, is een simpel, doeltreffend plan van aanpak. Zo'n plan omvat de volgende 3 elementen:

1. Bereid u voor

Een uurtje onder een weinig bewolkte sterrenhemel in een stadstuintje of op het balcon kan goed besteed zijn. Hoe weinig sterren er ook in slagen hun licht door de gelige lichtsmog tot uw ogen te laten doordringen, een paar sterrenbeelden zijn er altijd wel te vinden. Die sterrenbeelden zijn de wegwijzers die u later op een donkere plek kunt gebruiken om tussen de overdonderende hoeveelheid lichtpuntjes de bijzondere objecten te vinden die u zoekt.

Als voorbeeld op bovenstaande foto één van de wegwijzers bij uitstek: het W-vormige sterrenbeeld Cassiopeia. De afstand tussen de uiteinden van de W is ongeveer 15 graden, iets meer dan een vuistbreedte op armlengte afstand. Vanavond om een uur of elf staat dit sterrenbeeld vrijwel recht boven uw hoofd (Astronomen zeggen: in het zenit). Objecten die in het zenit staan zijn ook in de stad redelijk te zien omdat de lichtvervuiling er weinig vat op heeft. De onvolprezen tuinstoel komt ook nu weer van pas om een stijve nek te voorkomen. Bovendien: in een ontspannen houding ziet u meer.

De hemel is net als de wereldbol ingedeeld met behulp van breedtecirkels en meridianen. De ster Caph is het Greenwich van de hemel: De rode lijn in de foto is de nulmeridiaan.

Cassiopeia is in Nederland een circumpolair sterrenbeeld: Het verdwijnt nooit achter de horizon. Wel staat het niet altijd op dezelfde plaats, maar als u het eenmaal hebt leren herkennen kunt u het altijd terugvinden. Zoek het af en toe eens op, bijvoorbeeld als u even buiten staat te wachten. Op een gegeven moment weet u het moeiteloos te vinden, zoals een zeiler de windrichting voelt aan zijn huid. Wanneer u eens op een echt donkere plek bent, komt deze routine van pas.

2. Grijp uw kansen

Onze zon maakt met miljarden andere sterren deel uit van de melkweg. De zon is niet meer dan een eenzaam stofje in deze gigantische, langzaam rondwervelende, met sterren gevulde frisbeeschijf. De planeten, hoe onvoorstelbaar ver ook, vallen op deze schaal geheel in het niet. Ze bevinden zich "vlak bij de zon": Hun weerkaatste licht is in een paar uur bij ons, dat van andere sterren in de melkweg doet daar gemakkelijk duizenden jaren over. De meeste sterren van de melkweg staan zo ver weg dat we ze niet als afzonderlijke lichtpuntjes kunnen zien. Ze veroorzaken een vage gloed die zich als een mysterieus oplichtende band uitstrekt over de nachthemel. Stel u wilt dit wonderlijke schijnsel met eigen ogen zien, hoe dat aan te pakken?

De helft hebt u al voor elkaar. U weet nu immers Cassiopeia te vinden. En Cassiopeia staat midden in die lichtende band (op bovenstaande foto aangegeven met donkergrijs). De tweede helft is een kwestie van een zekere vastberadenheid, vooral tijdens vakanties. Natuurlijk was de streekwijn lekker, zij het enigszins koppig. En natuurlijk is het een heel gedoe om de tent of het vakantiehuisje weer uit te komen. Toch komt het er nu op aan. Hier, op uw vakantieplek, is de nachthemel eindelijk donker. Dus: jas aan en naar buiten! Cassiopeia hebt u in vijf seconden gevonden. En daarmee de melkweg, die onder deze omstandigheden nog zoveel licht blijkt te geven dat u de wijn in uw glas erbij kunt zien. Die wijn blijkt onder de sterrenhemel nog lekkerder te smaken dan binnen. Voor u het weet gaan de gesprekken over het wezen van het zijn...

3. Gebruik de juiste hulpmiddelen

Recept voor teleurstelling: Koop bij de plaatselijke speelgoedwinkel of supermarkt voor een paar tientjes een telescoop, bij voorkeur eentje waarvan gezegd wordt dat hij wel 400 of meer keer vergroot. Op de doos staan foto's van Saturnus met z'n ringen en van sterrenstelsels waar het millenium-vuurwerk volledig bij in het niet zinkt. Ga met uw hele familie vol verwachting op het balkon staan. Richt het ding op een ster en zie: een fietskoplampje in de mist. Richt hem op de maan en zie: een autokoplamp in de mist. Richt hem tenslotte op de heg van de buren en zie: erwtensoep in de mist. Let op, gooi uw telescoop niet over de railing, er loopt net een marsmannetje voorbij.

Hoe dan wel? Begin met drie essentiele hulpmiddelen: een warme jas, een tuinstoel en een verrekijker. De doorsnede van de grootste lenzen van de verrekijker is minstens 3.5 cm maar liefst 5 cm of meer. Belangrijk is echter vooral dat hij van goede kwaliteit is. Vooral 15 x 50 beeldgestabiliseerde verrekijkers zijn zeer geschikt. Goedkoop zijn ze niet. Maar van geen enkel waarnemingsinstrument zult u zoveel plezier hebben. Dit is het instrument dat u nog even uit de auto pakt, met in uw andere hand nog steeds het glas rode vakantiewijn.

Volgende week een bezoekje aan één van de meest tot de verbeelding sprekende objecten aan de nachthemel: de Andromeda-nevel. Cassiopeia, de ijdele moeder van prinses Andromeda, wijst u ook dan weer doeltreffend de weg.

JdeH